سەرۆک بارزانی له دیدارێكی لهگهڵ كهناڵی بی بی سی، تیشكی خسته سهر كۆمهڵێك بابهتی ههستیار ههر له هۆكارەكانی سهرههڵدانی ناكۆكی مهزههبی دوای رووخانی رژێمی عێراق له ساڵی ٢٠٠٣ و جهختكردنهوە لهسهر ناسنامهی شاری كهركووك و چهند پرسێكی دیكه. كه تیایدا جەختی له ناسنامەی شاری کەرکووک كردەوە و رایگەیاند، ئەوەی ئێستا روودەدات کاتییە و هیچ هێزێک لە جیهان ناتوانێت، ناسنامەی راستەقینەی کەرکووک بگۆڕێت و جەختی لەسەر ئەوەشکردەوە، ئەو هەڵوێستەی دژ بە هەوڵەکانی شکاندنی ئیرادەی گەلی کورد نیشانیاندا بهدرێژایی تهمهن لێی پهشیمان نابنهوە.
سهرەتا فیراس گهیلانی پێشكهشكار و پهیامنێری ناسراوی كهناڵی بی بی سی دەپرسێت:
بهرێزتان له پێشینهی ئهو سهرۆكانه بوون كه له كۆتاییهكانی ساڵی ٢٠٠٢ پێتان راگهیهندرا و دركتان به جددییهتی بڕیاری كۆشكی سپی كرد به هێرشی سهربازی بۆ سهر عێراق دوای سهردانێكی نهێنی بهڕێزتان بۆ واشنتۆن، دوای ئهو ساتهوەخته چۆن ئامادەكاری كرا بۆ خۆ گونجاندنتان لهگهڵ ئهو بارودۆخه نوێیه و چۆن خۆتان بۆی ئامادە كرد؟
سهرۆك بارزانی گوتی: “له مانگی نیسانی ٢٠٠٢ من و جهنابی مام جهلال بانگهێشنامهیهكمان له واشنتۆنهوە پێگهیشت و به سهردانێكی رانهگهیهندراو چووینه واشنتۆن، له میانی سهردانهكهدا بۆمان دووپاتكرایهوە كه بڕیاری رووخاندنی رژێمی عێراق دراوە، جا ئێمه تیایدا بهشداربین یاخود نا، بۆمان پێشنیار كرا كه تێبینی پێویست بدەین، ئێمهش بۆمان پێشنیاركردن كهوا كۆبوونهوەی لایهنه ئۆپۆزسیۆنهكانی عێراق بكرێت و ئهو بۆشاییهش پڕبكرێتهوە كهوا دوای رووخانی رژێم دروست دەبێت. ئهو پێشنیارەی ئێمه رەزامهندی لهسهر درا. لهكاتی گهڕانهوەمان له لهندەن پێشنیارەكهمان گهیاندە لایهنه ئۆپۆزسیۆنهكان و رێككهوتن كرا لهسهر بهستنی كۆنگرەی لهندەن بۆ لایهنه ئۆپۆزسیۆنهكانی عێراق له دیسێمبهری ساڵی ٢٠٠٢”.
پێش ئهوەی لهسهر بابهتی كۆنگرەی لهندەن بووەستین، بهر لهو كاته لهسهر رێگهی گهڕانهوەت له واشنتۆن، بۆچی سهردانی دیمهشقت كرد؟
سهرۆك بارزانی دەڵێت: “پێویست بوو لهو كاتهدا چاومان به دۆستهكان و هاوپهیمانهكانمان بكهوێت بهڵام سهرجهم وردەكارییهكانمان پێ رانهگهیاندن بهڵام پێمانراگهیاندن كه بڕیاری یهكلاكهرەوە دراوە بۆ رووخاندنی رژێم. ئێمهش وەكو بزووتنهوەیهكی كوردی و ئۆپۆزسیۆنێكی عێراقی پێویست بوو كه ههڵوێستێكمان ههبێت بهرامبهر ئهو پێشهاته گهورە و مهترسیدارە. بهشداربین و رۆڵمان ههبێت. ئهگهر بهشدار نهبووینایه نهماندەزانی چارەنووسی عێراق و چارەنووسی بزووتنهوەی كورد وەك ئۆپۆزسیۆن چی بهسهر دێت”.
وەڵامی سهركردایهتیی سووریا ئهو كات چی بوو بۆ ئێوە؟
“له بنهڕەتدا ئهوكات ململانێیهكی سهخت لهنێوان بهغدا و دیمهشق ههبوو لهنێوان ئهو دوو بهرەیهی حزبی بهعس، ئهوە گومانی تێدا نییه. ئهوان حهزیان دەكرد رژێم بڕوخێ بهڵام ترسیان له قۆناغی پاشتر ههبوو. رژێمی سووریا گومانیان له بابهتهكه ههبوو كه تهنیا فشارێك بێت یاخود مهسهلهكه لهلای ئیدارەی كۆشكی سپییهوە هیچ جددیهتی تێدا نهبێت. بهڵام مهسهلهكه ههمووی بۆ ئۆپۆزسیۆنی ئهوكاتی عێراق جێهێڵدرا بهو پێیهی قۆناغی داهاتووی عێراق قۆناغی ئهمن و سهقامگیری و بنیاتنانی پهیوەندیی ئاشتیانه و باشی دراوسێیانه بێت لهگهڵ سووریا و وڵاتانی دیكه”.
پاش ئهوە چوونه لهندەن و كۆنگرەی لهندەنتان بهست له دیسێمبهری ٢٠٠٢ لهو كاتهدا بهڕێزتان لهمیانی گفتوگۆكانی دانیشتنهكانی كۆنگرەی لهندەن ئهو ترسهتان لهلا دروست بوو كه داهاتوو بهوجۆرە گهش نابێت كه پێشبینی بۆ دەكرێت؟
“كۆنگرەكه له بنهڕەتدا بۆ ئهوە بهسترا كه ئهو بۆشاییه پڕبكرێتهوە كه لهدوای رووخانی رژێم دروستدەبێت. له كۆنگرەكه زۆربهی لایهنه ئۆپۆزسیۆنهكان بهشداربوون له كۆتا رۆژی كۆنگرەكه به حهقیقهت ههستم بهوەكرد كه ئاڕاستهیهك بۆ تۆڵهسهندنهوە ههیه دوای رووخانی رژێم نهوەك ئاشتهوایی نیشتیمانی راستهقینه و ههڵدانهوەی لاپهڕەیهكی نوێ”.
جهنگهكه له بیستی ئادار دەستی پێكرد و رژێمی سهدام به كاتێكی كهم رووخێندرا، ههر ئهوكات ههست بهوە كرا كه داهاتووی عێراق گهش نییه وەك ئهوەی ئهمهریكا و لایهنه ئۆپۆزسیۆنهكان بهڵێنیان پێدا. كهموكوڕییهكه له كوێ بوو؟
“كهموكوڕییهكهوە لهوێوە دەستی پێكرد كه هێزەكانی ئهمهریكا گۆڕان بۆ هێزێكی داگیركهر ئهوە كهموكوڕییه گهورەکه بوو”.
ئهمهریكا تا چ ئاستێك بهرپرسیارە، ههروەها ئهو بڕیارە خێرایانهی كه پۆڵ برێمهر دای كه بووە هۆی تێكچوونی زیاتری دۆخهكه؟.
“رووخانی رژێم رووخانی سهرجهم جومگهكانی حكومڕانی بوو، رووخانی سهرجهم دامهزراوەكانی دەوڵهت بوو بهڵام پلانێك ههبوو بۆ پڕكردنهوەی بۆشاییهكان و پێكهێنانی حكومهتێكی كاتی، بهڵام تووشی سهرسوورمان بووین به دەرچوونی بڕیارێك له ئهنجومهنی ئاسایشهوە به داگیركردنی عێراق داگیركردنیش ههروەكو برێمهر به ئێمهی وت ( وشهیهكی قێزەونه)، بهڵێ ئهو وایگوت. بهڵام پێویست بوو مامهڵهی لهگهڵدا بكهین. داگیركردن سهرجهم رێككهوتنهكانی رەشكردەوە تهنانهت كۆنگرەی لهندەنی رەشكردەوە. وە بووە هۆی ههڵگیرسانی سهرجهم ئهو كێشانهی قۆناغی دواتر”.
ئێوە نهتانتوانی برێمهر له ئاستێكدا رابگرن؟
“نا نا، ئهو ههندێك لایهنی لهبهرچاوگرت، ئهو حاكمی رەها بوو ههر بڕیارێكی بویستبووا دەریدەكرد”.
مامهڵهی حزب و لایهنه شیعهكان لهگهڵ دۆخهكهدا لهو ساتهدا چۆن بوو؟ تا چهند هۆكاربوو بۆ دروستبوونی لهتبوونی و دووبهرەكی سووننه و شیعه، كه وایكرد سووننهكان دواتر پهنا بۆ توندوتیری ببهن؟
“لهبری ئاشتهوایی نیشتمانی و بونیادنانی دەوڵهت و سوود وەرگرتن له دەرفهتێكی نوێ بۆ بونیاتنانی عێراقێكی نوێ و فیدراڵ و دیموكراتی، لایهنه عێراقییهكان پهنایان بردە بهر تۆڵهسهندنهوە و پاكتاوی ناسنامهیی، لهراستیدا دۆخهكه زۆر كارەساتباربوو”.
وەكو كورد بۆچی مانهوە لهگهڵ ئهو سیستمه نوێیهی دهسهڵات له عێراق؟
“ئێمه هیچ كات پشتگیری ئهو سیاسهتهمان نهكردووە، كه دوای ئهو قۆناغه لهلایهن حزبه شیعییهكان و تهنانهت سوننهكانیشهوە پهیڕەو دەكرا و بهرپرسیاریەتی ئهو قۆناغه له ئهستۆی ههردوولا دایه، واتا ههردوولا پاكتاوی رەگهزییان ئهنجامداوە، بهڵام لهبهرئهوەی دەسهڵات بهدەستی شیعهكانهوە بوو، بۆیه بهرپرسیاریەتی گهورەش دەكهوێته ئهستۆی ئهوان”.
تا چ ئاستێك پێت وایه هاتنهكایهوەی قاعیدە و ژمارەیهكی زۆری رێكخراوەكانی دیكه دەرفهتیان له پیادەكردنی ئهوجۆرە سیاسهته وەرگرت و چۆن بهرەی سوننی گۆڕدران بۆ قاعیدە و رێكخراوی ئوسوڵی؟
“بهدڵنیاییهوە كردەوەكانی تۆڵهسهندنهوە و پهراوێزخستن و ههموو رێكارە هاوشێوەكان ژینگهیهكی زۆر لهباریان بۆ تیرۆریستان و رێكخراوی قاعیدە رەخساند و توانییان دزە بكهنه ناو عێراق و له ناوچه سوننییهكان جێگیربن”.
به راشكاویی ئهو پرسیارەت لێ دەكهم لهكاتێكدا ئاڵۆزییهكانی ناوچهیی و ئیقلیمیت دەزانی، ماوەیهكی تهمهنیشت له سووریا بهسهربردووە، تا چ ئاستێك سووریا رۆڵێكی خراپی گێڕا لهو ساڵانه، مهبهستم ساڵانی یهكهمی داگیركاری ئهمهریكا بۆ سهر عێراق، له رێگهی كردنهوەی سنوورەكانی و رێگهدان به سهدان و ههزاران شهڕكهر بۆ پهڕینهوەیان بۆ نێو خاكی عێراق؟
“ژمارەیهكی زۆری تیرۆرستان له رێگهی سووریاوە هاتنه ناو عێراق ئهوە گومانی تێدا نییه وە پاشانیش ئاگرەكه بۆ خۆیان گهڕایهوە”.
لهو سهروبهندەدا دەرفهت رێككهوت كه دیدارێك لهگهڵ بهڕێز هۆشیار زێباری وەزیری ئهوكاتی دەرەوەی عێراق سازبكهم ئهو باسی لهو دژیهكی و بهریهككهوتنه كرد له تێڕوانینی ئێران و سووریا ههن سهرەڕای هاوپهیمانی ستراتیژی لهنێوان ئهو دوو وڵاته. بهڵام دژیهكی له چۆنیهتی مامهڵهكردنیان لهگهڵ دۆخی عێراقدا ههبوو، ئێستا دوای تێپهڕبوونی دوو دەیه بهسهر داگیركردنی عێراق چۆن دڵنیابینهوە لهوەی كه بهڵێ راست بوو ئهوان ناكۆك بوون لهو پرسه؟
“به بۆچوونی من جۆرێك له ههماههنگی ههبوو له نێوان ئێران و سووریا بۆ لێدان له هێزەكانی ئهمهریكا”.
هێزەكانی ئهمهریكا له ٢٠١٠ له عێراق چوونه دەرەوە بارودۆخهكهش دیسان شلهقایهوە ههندێك ئۆباڵهكهیان خسته ئهستۆی پهیڕەوكردنی سیاسهتهكانی بهڕێز نوری مالیكی سهرۆك وەزیرانی ئهوكاتی عێراق، بهڵام دۆخی ئهمنی به تهواوی وێران بوو له ساڵی ٢٠١٤ و قاعیدەش به بهرگێكی نوێ و شهڕانگێزتر و بههێزتر گهڕایهوە؟
“دوای كشانهوەی هێزەكانی ئهمهریكا له ٢٠١١ بۆشایی ئهمنی دروستبوو، سوپای عێراقیش لهو ئاستهدا نهبوو كه ئهو بۆشاییه پڕبكاتهوە. ئێرانییهكان بهشێكی گهورەی ئهو بۆشاییهیان پڕكردەوە. جا چ به شێوەیهكی راستهوخۆ بێت یاخود لهرێگهی هاوپهیمانهكانیی و ئهو گروپانهی كه بهشێوەیهكی راستهوخۆ به ئێرانهوە بهستراونهتهوە. كاتێك هاتنه ناو مووسڵ لهراستیدا به گوێرەی زانیارییهكانمان رووداوێكی شۆكهێنهر بوو بۆ ههمووان. داعش پلانی ئهوەی نهبوو مووسڵ داگیربكات بهڵكو پلانیان ئهوەبوو چهند ئهندامێكیان له بهندیخانهی بادووش رزگاربكهن. ویستیان چهند بهرەیهكی شهڕ له مووسڵ بهوە سهرقاڵ بكهن تا ئهو پلانهیان جێبهجێ بكهن كهچی سووپا شكستی هێنا. ئهو سوپایهی كه ناتۆ به ١٠ ساڵ دروستیكردبوو به ١٠ كاتژمێر به ههڵم بوو و دیار نهما. پاشان ئاڕاستهیان بهرەو ئێمه گۆڕی. سوپای عێراق لهسهر بنهمای پابهندبوونی نیشتیمانی بنیاتنهنرابوو ئهوەش هۆكاربوو كه داعش كۆنتڕۆڵی زۆربهی خاكی عێراقی كرد. بێگومان دانیشتووانی مووسڵ بههۆی پیادەكردنی سیاسهتی تائیفی دەرههقیان هاریكاری داعشیان كرد تهنانهت وهك رزگاركهرێك له داعشیان دەڕوانی دواتر زانییان ئهوانه رزگاركهر نین بهڵكو كارەساتن”.
“بێگومان داعش به توانهیهكی لهرادەبهدەرەوە هێرشیان كردە سهرمان ههرگیز هاوسهنگی نهبوو له توانای سهربازی لهنێوان پێشمهرگه و داعش له رێگهی ئهو ههموو چهك و كهرەستهی له ههردوو سوپای عێراق و سووریا بۆی بهجێمابوو، تهنیا له سوپای عێراقی ههزار و ٧٠٠ ئۆتۆمبێلی گولــله نهبڕی جۆری ههمهریان دهستكهوتبوو ههروەها تۆپ هاوێژ و چهك و كهرەستهی سهربازی. له سهرەتادا زۆر سهخت و دژوار بوو بهڵام پێشمهرگه و خهڵكی كوردستان خۆڕاگر و بوێر بوون”.
رزگاركردنهوەی عێراق له دەستی داعش مهحاڵ بوو ئهگهر هێزەكانی هاوپهیمانان دووباره نهگهڕابووناوه و بهشدارییان نهكردبووایه لهرێگهی بۆردومانی ئاسمانی و زانیاری ههواڵگری له ساڵی ٢٠١٥. تێروانینت بۆ ئهو بابهته چۆنه؟
“ناكرێت ئهو راستییه ئینكار بكرێت هاوپهیمانان پاڵپشتییهكی گهورەیان كرد به تایبهت پاڵپشتی ئاسمانی، ئهوەی پهیوەندیدار بێت به ئێمه پێشمهرگه بهرگرییهكی پاڵهوانانهی نواند و بوێربوو له بهرگریكردن. بهڵام ئهگهر پاڵپشتی ئاسمانی هاوپهیمانان نهبووایه ئهوا زیانهكانمان چهند ئهوەندە دەبوو سهركهوتن بهسهر داعشدا ئهركێكی سهخت دەبوو. جهنگهكهش درێژخایهنتر دەبوو”.
ئایا هۆكارە بۆ ئهوەی كه تاكو ئهم ساتهش جێهێشتنی هێزەكانی هاوپهیمانان بهتهواوی له عێراق رەتدەكهیهوە، كه ئهوە داواكاری زۆربهی لایهنهكانه له بهغدا بهتایبهت ئهو لایهنانهی سهر به ئێرانن؟
“بهدڵنیاییهوە ئهگهر هێزەكانی هاوپهیمانان به تهواوی له عێراق بكشێنهوە، من دڵنیام كه داعش بههێزەوە دهگهڕێتهوە. ئێستاش ماون. ئهوانهی داوا دەكهن هێزەکانی هاوپهیمانان عێراق جێبهێڵن ئهو راستییه دەزانن بهڵام موزایهدەی سیاسی و نیشتیمانی بهو بابهتهوە دەكهن”.
ئێوە بڕیاری ریفراندۆمتان دا و ههڵوێستی بهڕێزتان روون و راشكاوانه بوو كه مهحاڵه پهیوەندییهكان لهگهڵ بهغدا بهوشێوەیه بهردەوام بن و چهندین هۆكاریشتان دیاریكرد و ئاماژەشتان بهوەدا كه عێراق بهرەو وڵاتێكی مهزههبی ئایینی دەچێت. ئهو ئهزموونه چی لهلای ئێوە جێهێشت؟
“بابهتهكه بووەته ململانێ لهسهر ئیرادە، ههموو لایهنهكان ویستیان ئیرادەی ئێمه بشكێنن، ئهمه هۆكاری سهرەكی بوو بۆ خۆڕاگری ئێمه. راسته زۆر ههوڵ لەدژی ئێمه دران بهڵام ئێمه خۆڕاگر بووین و سهركهوتین، ئهو هێرشهمان وەستاند كه له ئۆكتۆبهری ٢٠١٧ كرایه سهرمان، كهركووكیش ههرگیز نهدەڕووخا، ئهگهر بههۆی خیانهتی لایهنێكی دیاریكراوەوە نهبووایه، بهڵام ئهمه كاتییه، چونكه هیچ هێزێك لهم جیهانه ناتوانێت ناسنامه راستهقینهكهی كهركووك بگۆڕێت.”
بۆچی پێداگربوون لهسهر ههنگاونان بهرەو ریفراندۆم سهرەرای نهبوونی هیچ بهڵێنێكی جدی لهلایهن ئهمهریكاوە بهوەی كه له پاڵ ئێوە دەوەستێت؟
“مافێكی ئاسایی ههر گهلێكی سهر ئهم زەمینهیه، خۆی بڕیار لهبارەی چارەنووسی خۆی بدات و بهلایهنی كهم دەنگی خۆی دەربڕێت، تهنانهت ئهوەشیان به ئێمه به رەوا نهدەبینی و رق و كینهیهكی زۆر زەق ههبوو بهرامبهر به ئێمه، ئهو رق و كینهیهش زیاتر تهشهنهی كرد و گۆڕا بۆ شكاندنی ئیرادەی گهلی كورد، بۆیه ئێمهش ههڵوێستێكمان نیشاندا كه بهدرێژایی تهمهن لێی پهشیمان نابینهوە.
ئایا پێت وایه عێراق هێشتاش بهرەو وڵاتێكی مهزههبی ههنگاو دەنێت؟
“ئهو عێراقهی ئێستا دەیبینین ئهو عێراقه نهبوو كه هیوامان بۆی خواست دوای رووخانی رژێم وە له پێناو ئهوەشدا تێكۆشاین كه تهنانهت پێش رووخانی رژێم. بهڵام ئێستا دەرفهتێك ههیه له ژێر سایهی ئهو حكومهتهی ئێستا به سهرۆكایهتی محهمهد شیاع سوودانی دروستبووە، دەرفهتێك ههیه بۆ چاككردنهوەی ئهو لایهنانهی كه پێویسته چاكبكرێتهوە”.
كۆتا پرسیار دوای ریفراندۆم برینێكی گهورە دروستبوو ئایا ئهو برینه سارێژبوو دوای ئهوەی لهگهڵ بهشێك لهو سهركردانهی عێراق دیدارتان ئهنجامدا كه بهشێكیان فهرماندەی هێزە چهكدارەكان بوون له كاتی هێرشكردنه سهر كوردستان، ئایا ئهو لاپهڕەتان ههڵداوەتهوە و ئهو برینه سارێژبووە؟
“پێش ههمووشت ئێمه پرەنسیپێكمان ههیه كه ئێمه خاوەن دۆزین ههرگیز سازش لهسهر دۆزی رەوامان ناكهین و ههرگیز سازش لهسهر پرانسیپهكانمان ناكهین بهڵام ئهوە سیاسهته و بارودۆخه ههندێك كات له جهنگدای لهگهڵ لایهنێك یان كهسێك بهڵام قۆناغێك دێت كه ناچاری گفتوگۆی لهگهڵدا بكهیت”.
ههروەك ئهوەی لهگهڵ سهدام حسێن روویدا؟
“بهڵێ… ئهوە بارودۆخه، ئهوە بهرژەوەندی وڵات و خهڵك حوكم دەكات. واته بابهتهكه شهخسی نییه گرفتی شهخسی نییه لهگهڵ كهسێكی دیاریكراو، ئێمه دۆزێكمان ههیه ههندێكجار دەبێ بهرگری لێ بكهین و قوربانی لهپێناو بدەین ههندێكجاریش ناچارین گفتوگۆ لهگهڵ لایهنی بهرامبهر بكهیت بۆ ئهوەی چارەسهری سهركهوتوو بۆ پرسهكان بدۆزینهوە”.